Đau thần kinh sau đột quỵ: nhận biết và chữa trị thế nào?

Di chứng sau đột quỵ là bệnh nhân thường bị đau, đau thần kinh chiếm một phần nhỏ những nguyên nhân gây ra tình trạng này nhưng rất khó chẩn đoán chính xác và điều trị dứt điểm.

"Đau thần kinh sau đột quỵ" là nội dung báo cáo của TS.BS Lê Văn Tuấn, Chủ nhiệm bộ môn thần kinh - Đại học Y dược TPHCM tại Hội thảo cập nhật chẩn đoán điều trị đột quỵ năm 2020. Tất cả các bài báo cáo đều được tường thuật trực tiếp (livestream) tại fanpage của Bệnh viện Đa khoa Quốc tế S.I.S Cần Thơ, nơi tổ chức hội thảo.

TS.BS Lê Văn Tuấn

Bệnh nhân nam, 46 tuổi đến khám vì triệu chứng đau bàn tay phải. Trước đó 3 tháng bệnh nhân bị xuất huyết não bán cầu trái, nằm viện 5 ngày. Sau khi xuất viện bệnh nhân được điều trị bằng thuốc hạ huyết áp và tái khám mỗi tháng.

Triệu chứng đau bàn tay phải phát hiện gần 2 tháng, đã được điều trị bằng thuốc giảm đau NSAIDs nhưng đau không giảm, ảnh hưởng đến các hoạt động hằng ngày. Tình trạng khi khám có yếu nhẹ nửa người phải.

Chúng ta phải xem xét đối với cảm nhận đau, người ta sẽ thấy như thế nào. Chẳng hạn họa sĩ, nhà thơ, nhạc sĩ có cách cảm nhận cảm giác đau khác nhau. Đối với các bác sĩ thì có thể hỏi bệnh nhân về cảm giác đau của họ theo list câu hỏi SOCRATES, và bệnh nhân này cho biết như sau:

Site: đau bàn tay phải, tuy nhiên bệnh nhân cũng mô tả triệu chứng tê, cảm giác buốt, khó chịu ở môi phải, tay phải và chân phải

Onset: thường cả 3 vị trí, tuy nhiên triệu chứng khó chịu thường được cảm nhận ở tay và mặt

Character: đau rát, cảm giác đau sâu trong xương, tê, ngứa, châm chích, dị cảm, cảm giác khó chịu mà khó mô tả được

Radiation: đôi khi lan quanh môi, ở bàn tay thì lan lên cánh tay

Associated symptoms: khó ngủ, bực bội, lo âu, chán nản

Timing: có khi giảm hẳn, thường tang vào buổi chiều, khi mệt mỏi

Exarcebation: triệu chứng thường nặng hơn khi mất ngủ

Severity: độ nặng chỉ ở mức độ nhẹ đến vừa, thỉnh thoảng cảm giác buốt nhiều nhưng không kéo dài

Ở bệnh nhân này có đặc điểm là khi đến khám, họ có khí sắc trầm buồn, lo âu… Bệnh nhân bị đau cả ngày nhưng nhiều nhất là vào buổi chiều và khi bệnh nhân cảm thấy mệt mỏi, lo lắng. Nếu mất ngủ triệu chứng sẽ nặng hơn.

Chúng tôi nhận thấy mức độ đau như vậy không quá nhiều, chỉ ở mức vừa, đôi khi nhẹ thôi nhưng cảm giác khó chịu cứ dai dẳng. Chúng ta phải xác định đây là đau thực thể (đau thụ thể, đau thần kinh, đau hỗn hợp) hay là đau do tâm lý. Đối với đau thần kinh thì cần xác định là đau thần kinh ngoại biên hay trung ương. Chúng ta định nghĩa đau là do tổn thương hệ thống thần kinh cảm giác, như vậy nếu tổn thương hệ thống thần kinh cảm giác ngoại biên thì bệnh nhân có đau thần kinh ngoại biên, nếu tổn thương hệ thống thần kinh trung ương thì bệnh nhân có đau thần kinh trung ương.

Nhưng làm sao để xác định được bệnh nhân có đau thần kinh hay không? Bệnh nhân có thể mô tả với bác sĩ, nhưng tốt nhất khi khám lâm sàng thấy có tổn thương thần kinh cảm giác thì có thể nghĩ đến đau thần kinh. Tuy nhiên, việc này không phải lúc nào cũng dễ dàng, ở bệnh nhân này chỉ có yếu liệt nhẹ, khám cũng không rõ.

Với tình huống này, có những thang điểm giúp đánh giá tình trạng đau của bệnh nhân, trong đó, thang điểm DN4 của nhóm tác giả người Pháp khá dễ sử dụng. Với thang điểm này nếu từ 4 điểm trở lên có thể xem là đau thần kinh.

Đối với đau thần kinh, có 2 phần đặc biệt là “loạn cảm đau” (chỉ cần sờ thôi đã thấy đau) và “tăng cảm đau” (chỉ kích thích nhẹ thôi đã thấy đau rất nhiều). Nếu một bệnh nhân có loạn cảm đau, tăng cảm đau thì gợi ý là đau thần kinh.

Chẩn đoán của bệnh nhân này là: đau thần kinh trung ương sau đột quỵ (CPSP), là một trong những di chứng thường gặp sau đột quỵ.

Sau đột quỵ bệnh nhân thường bị đau, có thể do nhiều nguyên nhân, trong đó nhóm lớn nhất là đau cơ xương khớp, đau thần kinh chiếm một phần nhỏ (nhưng rất khó điều trị), ngoài ra còn một số dạng đau khác.

Về tiêu chuẩn chẩn đoán đau thần kinh, chúng ta biết là bệnh nhân có bị đột quỵ và có đau thần kinh, và đau thần kinh này do ảnh hưởng của đột quỵ.

- Đau mạn tính sau đột quỵ: 11-55%

- CPSP: 1-12%.

- Tỷ lệ CPSP cao đến 18% ở người giảm cảm giác (thường sau đột quỵ nếu bệnh nhân có rối loạn cảm giác thì tỷ lệ đau thần kinh sau đột quỵ khá cao)

- Tỷ lệ cao ở sang thương hành não bên hay vùng bụng sau của đồi thị hoặc vùng đồi chẩm, hoặc hành não sau bên.

- Dị cảm tự phát thường gặp, lên đến 85%.

Về điều trị thuốc, với đau thần kinh có các nhóm thuốc:

Với đau thần kinh sau đột quỵ điều trị bằng thuốc, nếu bệnh nhân giảm đau 50%-75% là tốt rồi, không thể đạt đến giảm đau 100% như mong muốn.

Trường hợp này sau khi được bác sĩ điều trị bằng thuốc, bệnh nhân chỉ giảm đau hơn 50% và vẫn còn khó chịu. Bệnh nhân đến tái khám với khí sắc trầm buồn nên được bổ sung thêm thuốc chống trầm cảm. Sau đó khí sắc của bệnh nhân được cải thiện, mặc dù cảm giác đau vẫn còn nhưng vẫn chấp nhận được. Tức là nếu cải thiện được khí sắc thì cảm giác đau sẽ dễ chịu hơn, dễ chấp nhận hơn.

TS.BS Lê Văn Tuấn
Chủ nhiệm bộ môn thần kinh - Đại học Y dược TP.HCM